آیه 32 سوره قصص

اسْلُكْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ وَ اضْمُمْ إِلَيْكَ جَناحَكَ مِنَ الرَّهْبِ فَذانِكَ بُرْهانانِ مِنْ رَبِّكَ إِلى‌ فِرْعَوْنَ وَ مَلائِهِ إِنَّهُمْ كانُوا قَوْماً فاسِقِينَ (32)

اسْلُكْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ‌: در آور دست خود را در گريبان خود، تَخْرُجْ بَيْضاءَ: تا بيرون آيد سفيد درخشنده، مِنْ غَيْرِ سُوءٍ: از غير بدى و عيبى و علتى. مراد آنست كه سفيدى آن مكروه و متنفر نباشد مانند سفيدى برص.

علامه مجلسى (رحمه اللّه) نقل نموده چون موسى به طور آمد، درختى ديد آتش در آن مشتعل گرديده. چون نزديك رفت كه آتش بگيرد، آتش به طرف او ميل كرد ترسيد؛ برگشت، آتش بجاى خود رفت. باز متوجه درخت شد، باز آتش شعله كشيد تا سه مرتبه، موسى عليه السّلام گريخت و رو به عقب نمود؛ ندا رسيد اى موسى: منم خداوندى كه پروردگار عالميانم. موسى پرسيد: چه دليل باشد بر اين؟ ندا رسيد: چيست در دست راست تو؟ موسى گفت: عصاى من است.

خطاب شد بينداز آن را. چون عصا را انداخت مار شد، موسى ترسيد و گريخت. ندا شد: بگير آن را و مترس بدرستى كه تو از ايمنانى و داخل كن دست خود را در گريبان. چون دست را بيرون آورد، عالم به نور آن روشن شد «1».

وَ اضْمُمْ إِلَيْكَ جَناحَكَ مِنَ الرَّهْبِ‌: و جمع كن بسوى خود بال خود را از جهت ترسى كه به تو رسيده از مشاهده مار، يعنى دستهاى خود را كه به جهت ترس منبسط ساختى جمع كن آن را، به اين وجه كه داخل كن دست راست را در زير بغل چپ يا به عكس يا در گريبان كن تا تسكين يابى از ترس.

«1» بحار الانوار، ج 13، ص 60- 59.

جلد 10 - صفحه 134

زمخشرى در كشاف گفته اين كنايه است از ثبات و ضبط نفس و تشدد آن نزد انقلاب عصا به مار و اين مستعار است از حال طاير كه نزد خوف، نشر بالهاى خود كند و در وقت اطمينان و امنيت، ضمّ آنها نمايد.

ديگر آنكه چون حق تعالى انقلاب عصا نمود به مار، موسى مضطرب و آن مار را به دست خود دفع و اتقاء مى‌نمود مانند كسى كه از چيزى ترسان باشد و آن را به دست دفع نمايد، حق تعالى اشاره فرمود كه دفع آن به دست موجب نقصان است نزد دشمنان، دست خود را به بغل بگذار تا دو امر ظاهر شود: يكى اجتناب از چيزى كه موجب منقصت است، و ديگرى اظهار معجزه.

فَذانِكَ بُرْهانانِ مِنْ رَبِّكَ‌: پس اين دو، يعنى عصا و يد بيضا، دو حجت و معجزه روشن‌اند از جانب پروردگار تو به رسالت و پيغمبرى تو، إِلى‌ فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ‌: بسوى فرعون و گروه او، يعنى تو را به اين دو معجزه باهره فرستادم بسوى ايشان، إِنَّهُمْ كانُوا قَوْماً فاسِقِينَ‌: بدرستى كه ايشان هستند گروهى بيرون رفتگان از دائره فرمان و سلوك نمايندگان در وادى كفر و طغيان كه اعظم عصيان است. پس مستحق آنند كه رسول با معجزات نيّره به آنها فرستاده شود تا حجت بر ايشان لازم آيد و ايشان را به طريق نجات دعوت نمايد.

فَلَمَّا قَضى‌ مُوسَى الْأَجَلَ وَ سارَ بِأَهْلِهِ آنَسَ مِنْ جانِبِ الطُّورِ ناراً قالَ لِأَهْلِهِ امْكُثُوا إِنِّي آنَسْتُ ناراً لَعَلِّي آتِيكُمْ مِنْها بِخَبَرٍ أَوْ جَذْوَةٍ مِنَ النَّارِ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ «29» فَلَمَّا أَتاها نُودِيَ مِنْ شاطِئِ الْوادِ الْأَيْمَنِ فِي الْبُقْعَةِ الْمُبارَكَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَنْ يا مُوسى‌ إِنِّي أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ (30) وَ أَنْ أَلْقِ عَصاكَ فَلَمَّا رَآها تَهْتَزُّ كَأَنَّها جَانٌّ وَلَّى مُدْبِراً وَ لَمْ يُعَقِّبْ يا مُوسى‌ أَقْبِلْ وَ لا تَخَفْ إِنَّكَ مِنَ الْآمِنِينَ (31) اسْلُكْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ وَ اضْمُمْ إِلَيْكَ جَناحَكَ مِنَ الرَّهْبِ فَذانِكَ بُرْهانانِ مِنْ رَبِّكَ إِلى‌ فِرْعَوْنَ وَ مَلائِهِ إِنَّهُمْ كانُوا قَوْماً فاسِقِينَ (32)

ترجمه‌

و چون بپايان رساند موسى مدّت را و برد خانواده خود را ديد از جانب طور آتشى گفت بخانواده خود درنگ نمائيد همانا من ديدم آتشى را شايد بياورم براى شما از آن خبرى يا پاره‌اى از آتش شايد شما گرم شويد

پس چون آمد آنرا ندا كرده شد از كنار وادى جانب راست در زمين بركت داده شده از درخت كه اى موسى همانا منم خدا كه پروردگار جهانيانم‌

و آنكه بينداز عصايت را پس چون ديد آنرا كه حركت ميكند گويا آن مارى است بازگشت پشت كننده و برنگشت ندا شد اى موسى بيا و مترس همانا توئى از ايمنان‌

درآور دستت را در گريبانت تا بيرون آيد سفيد نورانى بدون بدى و منضمّ نما بخود دستت را از جهت ترس پس اين دو دليل است از پروردگارت بسوى فرعون و بزرگان قومش همانا آنان باشند گروهى متمرّدان.

تفسير

قمى ره نقل فرموده كه موسى عليه السّلام بشعيب عليه السّلام گفت من ناچار بايد بوطن خود نزد مادر و كسانم مراجعت نمايم بمن چه خواهى داد او گفت گوسفندان ابلقى كه امسال بدنيا ميآيند از آن تو باشد و تمام گوسفندان آنسال ابلق زائيدند و چون سال بپايان رسيد موسى عليه السّلام با عيال و گوسفندان خود مهيّاى سفر مصر شد و شعيب عليه السّلام توشه راه از خود باو داد و در موقع حركت از شعيب عليه السّلام خواهش عصائى نمود و تمام عصاهاى پيغمبران بشعيب رسيده بود و آنها را يكجا جمع نموده بود و بموسى گفت برو يكى از آنها را بردار و او رفت بردارد عصاى حضرت نوح و ابراهيم عليهما السلام بدست او در آمد و چون شعيب عليه السّلام آنرا ديد گفت برو اين عصا را بگذار و عصاى ديگر بردار او رفت‌

جلد 4 صفحه 185

آنرا گذارد و خواست عصاى ديگر بردارد باز همان عصا پريد و بدست او آمد و تا سه مرتبه اينعمل تكرار شد و چون شعيب عليه السّلام اين امر را مشاهده نمود فرمود برو خداوند آنرا مخصوص تو قرار داده و موسى عليه السّلام با آن گوسفندان خود را سوق داد و از مدين بيرون آمد و متوجه مصر گرديد و چون به بيابان رسيد با خانواده‌اش باد و سرما و تاريكى آنها را فرا گرفت و ظلمت شب هم بر آنها احاطه كرد پس چشم موسى عليه السّلام بآتشى افتاد كه از دور نمايان بود چنانچه خداوند فرموده پس چون موسى عليه السّلام بپايان رسانيد مدّت مذكوره در آيات سابقه را و حركت داد خانواده خود را احساس نمود از جهتى كه ميرسيد بكوه طور آتشى را پس گفت بخانواده خود توقف كنيد من از دور آتشى ديدم بروم نزديك آن شايد از آنجا خبرى از راه بياورم براى شما و يا قطعه هيزم آتش دارى كه شما گرم شويد بآن و در مجمع از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه چون موسى عليه السّلام مدّت را بپايان رسانيد خانواده خود را حركت داد بجانب بيت المقدس و در شب راه را گم كرد پس ديد آتشى را و بعضى از مفسرين علاوه بر گرفتاريهائيكه در حديث قمى ره ذكر شد باريدن باران و متفرق شدن گوسفندان و عارض شدن درد زائيدن بر عيالش را نيز ذكر نموده‌اند در هر حال چون نزديك بآتش شد ندائى باو رسيد از جانب راست وادى واقع در زمين با خير و بركتى از درختى كه گفته‌اند در كنار آن وادى روئيده بود كه اى موسى همانا من خداوند، پروردگار جهانيانم و گفته‌اند اين تعبير اگر چه مخالف با تعبير در طه و نمل است لفظا ولى موافق با آن دو است معنا و آنكه بيند از عصايت را و چون انداخت حيوان متحركى شد پس چون ديد بسرعت حركت ميكند گويا مار سريع الحركه‌ئى است برگشت از جانب آن در حاليكه پشت كننده بود بآن و از ترس ديگر بازگشت نكرد بجاى خود و خداوند فرمود روى آور بجانب ما و مترس از چيزى همانا تو از آنانيكه در امانى چون در سايه لطف خداوند مهربانى و قمى ره در حديث سابق ذكر فرموده كه پس اقبال فرمود موسى عليه السّلام بجانب آتش تا از آن پاره‌اى بردارد ديد درختى است كه آتش از آن شعله‌ور است و چون خواست پاره‌اى از آن بردارد آتش متوجه باو شد پس ترسيد و فرار كرد و آتش بدرخت برگشت موسى هم برگشت و خواست‌

جلد 4 صفحه 186

بردارد باز آتش متوجّه او شد و موسى فرار كرد و باز برگشت و خواست كه بردارد در دفعه سوم آتش متوجه باو شد و ديگر او برنگشت پس خداوند او را ندا فرمود كه اى موسى همانا منم خدا پروردگار جهانيان موسى عرضه داشت بچه دليل خدا فرمود چيست در دستت عرضه داشت آن عصاى من است فرمود بيند از آنرا پس انداخت آنرا و ناگاه مارى شد كه بسرعت حركت ميكرد پس موسى عليه السّلام ترسيد و فرار كرد و خداوند فرمود بگير آنرا و مترس همانا تو از آنانى كه در امانى و نيز فرمود دستت را در گريبانت كن چون بيرون آرى سفيد و درخشنده باشد بدون علّت و مرض پيسى و عيب ديگرى و چون از امرى ترس بر تو غالب شود بازوهاى خود را ببدنت بچسبان و دستت را روى يكديگر بگذار نه آنكه در برابر خود نگهدارى تا دشمنان بدانند ترسيدى يا دستت را روى سينه‌ات بگذار تا ترست زائل شود يا اگر از شعاع دست خود ترسيدى آنرا بخود بچسبان شعاعش ميرود بنابر احتمالاتيكه در اطراف مراد از اينجمله داده شده است و بر هر تقدير انداختن عصا و اظهار يد بيضاء دو معجز و دليل بر صدق مدّعاى تو است از پروردگارت كه فرستاده شده بسوى فرعون و اشراف قبط چون آن جماعت قوم متمرّدى بوده و هستند و جذوه كه بمعناى قطعه غليظه از چوب است كه آتش داشته باشد بحركات سه‌گانه قرائت شده و الرّهب بضمّ راء و بدو فتحه و ذانك بتشديد نون نيز قرائت شده است.

اسلُك‌ يَدَك‌َ فِي‌ جَيبِك‌َ تَخرُج‌ بَيضاءَ مِن‌ غَيرِ سُوءٍ وَ اضمُم‌ إِلَيك‌َ جَناحَك‌َ مِن‌َ الرَّهب‌ِ فَذانِك‌َ بُرهانان‌ِ مِن‌ رَبِّك‌َ إِلي‌ فِرعَون‌َ وَ مَلائِه‌ِ إِنَّهُم‌ كانُوا قَوماً فاسِقِين‌َ (32)

داخل‌ كن‌ دست‌ ‌خود‌ ‌را‌ ‌در‌ يقه‌ پيراهن‌ ‌خود‌ بيرون‌ ميآيد روشن‌ و نوراني‌ بدون‌ آفت‌ و مرض‌ و بگذار بسوي‌ ‌خود‌ جناح‌ ‌خود‌ ‌را‌ ‌يعني‌ دست‌ ‌خود‌ ‌را‌ روي‌ قلب‌ ‌خود‌ بگذار اضطراب‌ و تزلزل‌ پيدا نكند ‌پس‌ ‌اينکه‌ دو معجزه‌ دو دليل‌ و برهان‌ ‌است‌ ‌از‌ طرف‌ پروردگار تو بسوي‌ فرعون‌ و گروه‌ ‌آن‌ محققا ‌آنها‌ بودند قوم‌ متمرد و خارج‌ ‌از‌ طاعت‌ اللّه‌.

اسلُك‌ يَدَك‌َ سلك‌ بمعني‌ دخول‌ ‌است‌.

فِي‌ جَيبِك‌َ جيب‌ دهنه‌ پيراهن‌ ‌است‌ ‌که‌ تعبير ‌به‌ يقه‌ ميكنيم‌ ‌يعني‌ دست‌ ‌خود‌ ‌را‌ زير پيراهن‌ بكن‌.

تَخرُج‌ بَيضاءَ بيرون‌ ميآيد نوراني‌ ‌که‌ گفتند مثل‌ خورشيد تابش‌ داشت‌ و روشن‌ ‌بود‌.

مِن‌ غَيرِ سُوءٍ ‌يعني‌ بدون‌ عيب‌ و نقصي‌ ‌در‌ ‌آن‌.

وَ اضمُم‌ إِلَيك‌َ جَناحَك‌َ گفتند روي‌ قلب‌ بگذار.

مِن‌َ الرَّهب‌ِ خداوند قوتي‌ ‌در‌ قلب‌ تو داخل‌ ميفرمايد ‌که‌ ديگر خوف‌ و وحشت‌ و اضطرابي‌

جلد 14 - صفحه 232

پيدا نكني‌ ‌در‌ دستوراتي‌ ‌که‌ بتو داده‌ ميشود و اطمينان‌ قلب‌ پيدا ميكني‌.

فَذانِك‌َ ‌اينکه‌ دو معجزه‌ تو ‌که‌ عصا ‌باشد‌ و بيضاء يد.

بُرهانان‌ِ دو دليل‌ بزرگ‌ و برهان‌ قطعيست‌.

مِن‌ رَبِّك‌َ ‌که‌ خداوند تو بتو اعطاء و عنايت‌ فرمود.

إِلي‌ فِرعَون‌َ وَ مَلَائِه‌ِ بسوي‌ فرعون‌ و قوم‌ ‌او‌ قبطيان‌ و جمعيت‌ ‌او‌ ‌که‌ ‌در‌ تحت‌ سيطره‌ ‌او‌ هستند ‌يعني‌ برو ‌براي‌ دعوت‌ ‌آنها‌ بتوحيد و عبوديت‌ حضرت‌ احديت‌ و اطاعت‌ و فرمان‌ ‌بر‌ داري‌ و نجات‌ بني‌ اسرائيل‌ و دست‌ ‌از‌ شرك‌ و ‌خود‌ پرستي‌ و ظلم‌ و تعدي‌ بردارند.

إِنَّهُم‌ كانُوا قَوماً فاسِقِين‌َ ‌از‌ ‌براي‌ فاسق‌ اطلاقاتيست‌ فسق‌ مقابل‌ عدل‌ فسق‌ مقابل‌ ايمان‌ ‌از‌ كفر و شرك‌ و ضلالت‌ فسق‌ بمعني‌ تعدي‌ و تجاوز.

]

(آیه 32)- معجزه نخستین، آیتی از وحشت بود، سپس به او دستور داده می‌شود که به سراغ معجزه دیگرش برود که آیتی از نور و امید است و مجموع آن دو ترکیبی از «انذار» و «بشارت» خواهد بود، به او فرمان داده شد:

«دست خود را در گریبانت کن (و بیرون آور) هنگامی که خارج می‌شود سفید و درخشنده است، بدون عیب و نقص» (اسْلُکْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضاءَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ).

مشاهده این خارق عادات عجیب، در آن شب تاریک و در آن بیابان خالی، موسی را سخت تکان داد، و برای این که آرامش خویش را باز یابد دستور دیگری به او داده شد.

دستور این بود: «و دستهایت را بر سینه‌ات بگذار تا ترس و وحشت از تو دور شود» (وَ اضْمُمْ إِلَیْکَ جَناحَکَ مِنَ الرَّهْبِ).

سپس همان ندا به موسی گفت: «این دو [معجزه عصا و ید بیضا] برهان روشن از پروردگارت بسوی فرعون و اطرافیان اوست که آنها قوم فاسقی هستند» (فَذانِکَ بُرْهانانِ مِنْ رَبِّکَ إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً فاسِقِینَ).